Mazurek pod ochroną, czyli prawo autorskie przepisów i receptur
2021-04-02 11:34:05Przepis na żurek od babci czy bigos wegański z bijącego rekordy popularności bloga? Przy okazji Świąt Wielkanocnych przyglądamy się przepisom kucharskim i odpowiadamy na pytania: czy prawo chroni stosowanie własnych przepisów i receptur? Czy ułatwia utrzymanie receptury w tajemnicy i chroni twórcę?
Czy prawo autorskie obejmuje przepisy kulinarne?
Odpowiedzi na pytanie, czy domowa receptura (np. przepis na pierogi domowej
roboty stworzony przez babcię) chroniona jest przepisami ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych, należy poszukiwać przede wszystkim
w art. 1 tej ustawy. Warunkiem zakwalifikowania danego wytworu ludzkiego
umysłu do kategorii utworu jest posiadanie przez ten wytwór indywidualnego
charakteru. We wspomnianym artykule ustawodawca wymienia kategorie wytworów
ludzkiego umysłu, które niewątpliwie spełniają kryteria niezbędne do bycia
utworem, jednak katalog ten ma charakter otwarty, a zastosowane w nim
wyliczenie jest przykładowe. Ochroną nie są jednak objęte
odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje
matematyczne, co jednoznacznie przesądza, że przepis kulinarny nie jest
chroniony przez prawo autorskie.
Należy
jednak pamiętać, że prezentując przepisy kulinarne (na przykład
w sieci) działamy na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze prezentujemy
sam przepis kulinarny (stanowiący sumę składników niezbędnych do przyrządzenia
potrawy), a równocześnie przedstawiamy własny sposób wyrażania receptury
na danie, opisujemy własnymi słowami sposób połączenia składników, długość
poddawania ich obróbce kulinarnej, a nawet proponowaną estetykę gotowej
potrawy (np. sposób ułożenia jej poszczególnych składników na talerzu). O
ile sama receptura potrawy nie jest chroniona przez prawo autorskie, co
oznacza, że każda osoba może umieścić identyczny przepis kulinarny
w swojej publikacji, o tyle sposób wyrażenia przepisu kulinarnego
podlega ochronie przez prawo autorskie. Co zatem decyduje o tym, że dana
forma wyrażania przepisu będzie utworem? Otóż ochronie podlegać będzie sposób
prezentacji przepisu kulinarnego, mający indywidualny charakter.
Paradoksalnie więc prawo autorskie obejmie ochroną prawną autora formy
wyrażenia przepisu, nie zaś samego autora przepisu. W przypadku, gdy dany sposób przedstawienia przepisu kulinarnego stanowi
utwór w rozumieniu prawa autorskiego, wykorzystanie go bez zgody
autora stanowi naruszenie osobistych i majątkowych praw autorskich
przysługujących autorowi utworu. Krótko mówiąc, jeśli na bazie czyjejś
indywidualnej receptury ktoś rozpocznie produkcję i sprzedaż domowych dań,
nie naruszy prawa autorskiego. To o tyle ciekawe, że największą wartość
w tego typu działalności ma właśnie unikalna receptura kulinarna.
W praktyce ochrona prawna obejmować będzie jedynie wygląd potrawy, jeśli
będzie on posiadał indywidualny charakter, bądź też nazwę potrawy, gdy spełni
ona kryteria niezbędne do tego, aby zastrzec ją w formie znaku towarowego.
Milczenie złotem
Jak
zatem chronić unikalny przepis kulinarny, który sam w sobie stanowi
ogromną wartość dla naszej domowej produkcji dań i potraw? Jest sposób
prosty i ponadczasowy – utrzymanie go w tajemnicy.
Nic nie stoi na przeszkodzie aby uznać, że unikalna receptura stanowi
tajemnicę przedsiębiorstwa, która pozostaje chroniona prawnie między
innymi przez ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Przez tajemnicę
przedsiębiorstwa należy rozumieć nieujawnione
do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne
i organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość
gospodarczą. Należy jednak pamiętać, że nie będzie stanowić czynu nieuczciwej
konkurencji użycie receptury identycznej z tą, która wchodzi w skład
tajemnicy przedsiębiorstwa innego przedsiębiorcy, jeśli autor tej receptury od
podstaw samodzielnie ją stworzył. Innymi słowy, nie stanowi naruszenia prawa
samodzielne "wymyślenie" od podstaw receptury kulinarnej, która
stanowi już tajemnicę przedsiębiorstwa innego przedsiębiorcy. Ustawa
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie będzie miała również zastosowania
wobec tego, kto od osoby nieuprawnionej kupił, w dobrej wierze, tajemnicę
przedsiębiorstwa.
Ochronie prawnej może podlegać sama nazwa danej potrawy, czy
produktu stworzonego na bazie domowej strzeżonej receptury, pod warunkiem, że
spełni ona kryteria znaku towarowego. Znakiem towarowym jest każde oznaczenie,
które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje
się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego
przedsiębiorstwa. W szczególności może być nim wyraz, rysunek, ornament,
kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub
opakowania, a nawet melodia lub inny sygnał dźwiękowy.
Jeśli zatem jesteśmy autorami potrawy stworzonej na bazie własnego przepisu
i chcemy wyróżnić nasz produkt nadając mu indywidualną nazwę np.
"Pierogi Babci Jasi" wówczas nazwę tę należy zgłosić do Urzędu
Patentowego RP. Zapewnienie znakom towarowym
odpowiedniej ochrony prawnej pozwala zapobiegać naruszeniom
i zarabiać na tych znakach. Udzielone prawa ochronne na znaki towarowe
podlegają wpisowi do rejestru znaków towarowych, stwierdza się je przez wydanie
świadectwa ochronnego na znak towarowy. Uprawniony zaś może wskazać, że jego
znak został zarejestrowany, poprzez umieszczenie w sąsiedztwie znaku
towarowego litery "R" wpisanej w okrąg.
Być jak truskawka kaszubska
Należy również pamiętać o możliwości oznaczenia geograficznego naszej potrawy. Tę formę ochrony możemy wykorzystać dla podkreślenia związku potrawy, czy produktu z danym krajem, regionem lub miejscowością, co często jest dla kupującego ważnym kryterium wyboru towaru, ponieważ oryginalność produktów na ogół wiąże się z niepowtarzalnością warunków naturalnych w danym regionie lub tradycją ich wytwarzania. Z ochrony oznaczenia geograficznego korzystają takie popularne produkty jak oscypek, bryndza podhalańska, truskawka kaszubska czy też obwarzanek krakowski. Na oznaczenie geograficzne Urząd Patentowy RP udziela prawa z rejestracji. Ochrona oznaczenia geograficznego jest bezterminowa i trwa od dnia dokonania wpisu do rejestru oznaczeń geograficznych, prowadzonego przez Urząd Patentowy. Uprawnieni do oznaczania towarów zarejestrowanym oznaczeniem geograficznym mogą umieścić na towarze sformułowanie: "Zarejestrowane oznaczenie geograficzne" albo literę "G" wpisaną w okrąg w sąsiedztwie tego oznaczenia.
Patent na przepis
Ważne
jest też określenie na czym polega domowa produkcja. Czy w obróbce
kulinarnej użyjemy klasycznych i prostych sposobów produkcyjnych, jak
gotowanie, pieczenie etc., czy też zastosowanie będzie miała zaawansowana procedura
produkcyjna mająca cechy rozwiązania o charakterze technicznym
i nadająca się do przemysłowego stosowania? Kwestia rodzaju naszego
wytworu ma duże znaczenie w związku z możliwością skorzystania
w pewnych okolicznościach z ochrony prawnej właściwej dla wynalazku,
tj. zwrócenia się o udzielenie patentu do Urzędu Patentowego RP. Prawo
własności przemysłowej nie definiuje pojęcia wynalazku, wskazuje natomiast, na
jakie wynalazki może zostać udzielona ochrona w postaci patentu. Otóż
patenty są udzielane na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy
i nadają się do przemysłowego stosowania. Aby jednak Urząd Patentowy RP
udzielił na wynalazek patentu, musi on należeć do rozwiązań o charakterze
technicznym, wynalazek uznaje się za nowy, jeśli nie jest on częścią
dotychczasowego stanu techniki. Jeżeli zatem do produkcji domowych win, czy
serów użyta zostanie autorska procedura techniczna będąca wynalazkiem
posiadającym cechę nowości, a zarazem nie wynikającym, w sposób
oczywisty, ze stanu techniki i jednocześnie wynalazek ten nadaje się do
przemysłowego stosowania, wówczas Urząd Patentowy RP może udzielić twórcy tego
wynalazku ochrony w postaci patentu. Podkreślić jednak należy, iż patent
chroni sposób otrzymywania wytworu, nie zaś recepturę, czy przepis kulinarny,
który wylicza składniki poddawane następnie obróbce poprzez zastosowanie
chronionej patentem procedury technicznej.
Dla lepszego zobrazowania zagadnienia można podać przykład patentu udzielonego
przez Urząd Patentowy PRL Politechnice Łódzkiej. Ochroną objęty został sposób
wytwarzania czerwonego wina z owoców czarnej porzeczki, przy czym
sama receptura, o czym wcześniej była już mowa, nie podlegała ochronie
z patentu, natomiast zastrzeżony został:
"Sposób wytwarzania czerwonego wina owocowego z moszczu, który po
ewentualnym dosłodzeniu i dodaniu pożywki szczepi się drożdżami
winiarskimi i poddaje fermentacji, znamienny tym, że jako moszcz stosuje
się moszcz z wytłoków powstających przy tłoczeniu soku z czarnej porzeczki
z wydajnością 75 - 80 %, które rozdrabnia się, zalewa wodą
o temperaturze 80 - 100˚ C w stosunku mas 1 : 1 i poddaje się
maceracji w czasie 2 - 2,5 godzin, a następnie tak otrzymaną miazgę
tłoczy się. Z miazgi wytłacza się moszcz w ilości wody dodanej
uprzednio do wytłoków".
Takie zastrzeżenie patentowe poprzedzone jest szczegółowym opisem technologii
wykorzystanej do produkcji danego wytworu, opisowi podlegają również procesy
chemiczne wykorzystywane do wytworzenia np. trunku, czy rodzaju pożywienia.
Ochrona prawna na wynalazek rozpoczyna się od dnia wydania przez Urząd
Patentowy RP prawomocnej decyzji o udzieleniu patentu na wynalazek
i trwa maksymalnie dwadzieścia lat od daty dokonania zgłoszenia wynalazku
w Urzędzie Patentowym RP (pod warunkiem uiszczenia w terminie wszystkich
opłat związanych z udzieleniem i utrzymaniem ochrony wynalazku,
a także jeżeli nie zostało w tym czasie skutecznie przeprowadzone
postępowanie o unieważnienie patentu).
Jakie więc rady można dać początkującym producentom żywności opartej na
unikalnym przepisie? Warto recepturę utrzymać w tajemnicy, zastrzec nazwę
produktu, a w przypadku potrawy regionalnej – zastrzec jej pochodzenie.
Jeśli jednak nasza produkcja ma przybrać postać procesu technologicznego, do
którego zastosowanie będzie miał konkretny unikalny sposób wytwarzania, wówczas
należy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy taka unikalna technologia jest
naszego autorstwa, czy jest nowością, czy posiada ona poziom wynalazczy
i czy nadaje się do przemysłowego stosowania. Jeśli na wszystkie powyższe
pytania jesteśmy w stanie odpowiedzieć twierdząco, wówczas nasz sposób
wytwarzania może zostać opatentowany.
Artykuł: Fundacja Legalna Kultura
/ Agnieszka Mackiewicz, Mamczarek i Migdalska Kancelaria Radców Prawnych
fot. Krzysztof Zatycki